प्रेस सेन्टर : गुटवाद, निरंकुश वा सामुहिक संस्था ?

प्रबीण कुमार चौधरी

भूमिगतकालमा क्रान्तिकारी पत्रकार संघ बनाउँदै संस्थापक अध्यक्ष महेश्वर दाहाल, गोविन्द आचार्य, ओम शर्मा लगायतहरुको नियमित सक्रियताको विरासत हो आजको प्रेस सेन्टर नेपाल । यसले २१ औं वसन्त प्रवेश गरेको छ । पत्रकारितामा क्रान्तिकारी धारको विकास र वाम–प्रगतिशील पत्रकारको लोभलाग्दो अभियान यसले चलाइरहेको सर्वविदित नै छ ।

प्रेस सेन्टरको केन्द्रीय कार्य समितिको कार्यशैलीको बारेमा यदि निरंकुशता र अव्यवस्था जस्ता आरोपहरू लागेका छन् भने यसका विभिन्न कारण र पृष्ठभूमि हुन सक्छन् । प्रेस सेन्टरको कार्यशैलीलाई निरंकुश भनेको अर्थ कुनै निश्चित नियमन, पारदर्शिता र जिम्मेवारीको अभाव भएको देखिन्छ, यसका केही प्रमुख कारणहरू निम्नलिखित हुन सक्छन् ।

कार्य समितिले महत्वपूर्ण निर्णयहरू गर्दा यदि सम्पूर्ण प्रक्रिया पारदर्शी र खुला नगरी आफै निर्णय लिन्छ भने यसलाई निरंकुशता वा अव्यवस्था मान्न सकिन्छ । यस्ता कारणले आम सदस्यहरूको मनोबलमा नकरात्मक प्रभाव पर्नुका साथै संस्थाको विश्वसनीयतामा पनि प्रस्नचिन्ह खडा भएको छ ।

सङ्गठनको आन्तरिक द्वन्द्व :

यदि प्रेस सेन्टरको कार्य समिति भित्र आन्तरिक द्वन्द्व, गुटबाजी वा पृष्ठभूमिका कारण निर्णय प्रक्रियामा असहमति उत्पन्न भएको स्पष्ट हेर्न सकिन्छ, यसले कार्यशैलीलाई निरंकुश बनाउदै लगेको छ ।

प्रेस सेन्टरमा नेतृत्वको संदिग्ध भूमिका र त्यसले उब्जाएका द्वन्द्वका कारणहरूलाई विश्लेषण गर्दा केही प्रमुख तत्वहरू देखिन्छ ।

१. विकेन्द्रीकरणको अभाव
नेतृत्व यदि अत्यधिक केन्द्रीयकरणको दिशा तय गरेको छ, जसले संस्थामा द्वन्द्व उत्पन्न भएको छ । एकल व्यक्तिको निर्णयमा आधारित प्रक्रिया गर्दा अन्य सदस्यहरूको विचारलाई बेवास्ता गर्न गरिएको छ । यस्तो अवस्थामा, सदस्यहरूलाई निर्णय प्रक्रियामा समान सहभागिता दिइएन भने तिनीहरूको असन्तुष्टि र द्वन्द्व बढ्नु सामान्य कुरा हो ।
२. गुटबाजी र आन्तरिक प्रतिस्पर्धा
प्रेस सेन्टरको नेतृत्वमा चरम गुटबाजी र आन्तरिक प्रतिस्पर्धा नहुनु, जहाँ एक समूह अरूसँग शक्तिको संघर्ष गर्छ, यसले द्वन्द्वलाई बढावा दिई रहेको छ । जब नेतृत्वको स्पष्टता र निष्पक्षता अभाव हुन्छ, त्यतिखेर विभिन्न सदस्य वा समूहहरूका बीचको संघर्षले कार्यशैलीमा असमझदारी उत्पन्न गर्छ ।
३. निर्णयमा पारदर्शिता अभाव
यदि नेतृत्वले कुनै पनि निर्णय गर्दा पारदर्शिता र खुलापन देखाउँदैन भने यसले अन्य सदस्यहरूमा असन्तोष र द्वन्द्व उत्पन्न गर्न सक्छ । उदाहरणका लागि, निर्णयहरू व्यक्तिगत स्वार्थका आधारमा गरिएमा वा बाह्य दबाबका कारण, यसले संस्थाका सदस्यहरूको विश्वासलाई कमजोर पारेको छ ।
४. नैतिक नेतृत्वको कमी
नेतृत्वमा नैतिकताको कमी हुँदा, पत्रकारिता र मिडियाको मूल्य र आदर्शहरूको उल्लंघन समेत भइ रहँदा बोल्ने हैसियत समेत नरहेको देखिन्छ । जब नेतृत्वले निष्पक्षता र सत्यतामा ध्यान नदिई स्वार्थवस निर्णय गर्छ, तब संस्थाको आन्तरिक वातावरण बिग्रिन्छ र द्वन्द्व उत्पन्न हुन्छ । यस्तो अवस्थामा मिडिया स्वतन्त्रता र विचारको विविधता माथि असर पर्न सक्छ, नेतृत्वको भूमिका समेत निरिहतामा परिणत हुन जान्छ ।
५. प्रेरणा र मनोबलको कमी
नेतृत्वको सही दिशा र प्रेरणाको अभावले सदस्यहरूको मनोबलमा कमी ल्याउँछ । नेतृत्वले सदस्यहरूको योगदानको मूल्य नदिँदा, तिनीहरूको उत्साह घट्न सक्छ, जसले आन्तरिक द्वन्द्वलाई जन्म दिन सक्छ । नेतृत्वले यदि सदस्यहरूको अभिप्रेरणालाई प्रोत्साहित नगरेको खण्डमा, त्यसले असन्तोष र तनावलाई बढावा दिन सक्छ ।
६. संस्थागत उद्देश्यको अस्पष्टता
यदि नेतृत्वले प्रेस सेन्टरका उद्देश्य र योजनाहरू स्पष्ट रूपमा प्रस्तुत नगरेको खण्डमा, सदस्यहरू बीचको विश्वासको अभाव उत्पन्न हुन्छ । नेतृत्वको अस्पष्टता र दीर्घकालीन रणनीतिहरूको अभावले द्वन्द्व र असहमतिहरूलाई जन्म दिन सक्छ, जसले संस्थाको कार्यशैलीमा असर पुर्याउँछ ।
७. विवादास्पद निर्णयहरूको अस्वीकृति
नेतृत्व द्वारा गरिएका विवादास्पद निर्णयहरू, जस्तै आन्तरिक नीति परिवर्तन, अव्यवस्थित चुनाव प्रक्रिया, वा निर्णयहरू पक्षपाती हुनु, यस्ता कार्यले सबैमा असन्तोष र द्वन्द्व सिर्जना गर्न सक्छ । जब नेतृत्वले समस्याहरूलाई समाधान गर्ने वा संस्थाको स्थिति सुधार्ने प्रयास नगरी, विवादलाई नदेख्ने गर्छ, तब द्वन्द्व झन् गहिरो बन्न सक्छ ।

समाधानका उपायहरूः

१. पारदर्शिता र खुलापन : नेतृत्वले सबै निर्णय प्रक्रियालाई खुला र पारदर्शी बनाउनुपर्छ । यसले सदस्यहरूको विश्वासलाई बढाउँछ र द्वन्द्वको संभावना घटाउँछ । नेतृत्वले आदर्शका कुरा गफमा मात्र नभई व्यवहारमा पनि उतार्न जरुरी हुन्छ ।
२. सामूहिक नेतृत्व र सहभागिताः गुटबाजी र संघर्ष टार्नका लागि, निर्णय प्रक्रियामा सबै सदस्यहरूको समान सहभागिता सुनिश्चित गर्नुपर्छ । व्यक्तिवाद, गुटवाद, नातावाद, कृपावाद भन्दा पनि क्रियाशिलता, मिडियामा कार्य गरिरहेका, सामुहिक हित र संगठनमा उत्कृष्ट भूमिका खेलेका सदस्यहरु सँग छलफल र सल्लाहमा अगाडि बढ्दा राम्रो हुने संगठन बन्छ ।
३. नैतिक र निष्पक्ष नेतृत्वः नेतृत्वलाई नैतिक र निष्पक्ष बनाउन आवश्यक छ । सदस्यहरूको हित र मिडियाका आदर्शहरूलाई उच्च प्राथमिकता दिनुपर्छ ।
४. सामाजिक र भावनात्मक बुद्धिमत्ताः नेतृत्वमा सामाजिक र भावनात्मक बुद्धिमत्ता हुनु आवश्यक छ, जसले संगठनको वातावरण सकारात्मक र सहकार्यपूर्ण बनाउन मद्दत गर्छ ।

यसरी, प्रेस सेन्टरको नेतृत्वले सही र स्पष्ट भूमिका निर्वाह नगरेको खण्डमा द्वन्द्व उत्पन्न हुन्छ, र यसलाई समाधान गर्नमा प्रभावकारी नेतृत्वको आवश्यकता पर्छ ।

यसको समाधानको लागि, संगठनका आन्तरिक संरचनामा सुधार, पारदर्शिता र विचारशीलता आवश्यक छ । निर्णय प्रक्रिया खुला र सामूहिक बनाउनु महत्त्वपूर्ण हुन्छ, जसले संस्थामा लोकतान्त्रिक प्रणालीको मर्म पालन गर्न मद्दत पुर्याउँछ ।

प्रेस सेन्टरको कार्यशैली सुधार गर्नका लागि केहि प्रमुख पक्षहरूमा ध्यान दिनु आवश्यक छ ।

१. पारदर्शिता र जवाफदेहिताः प्रेस सेन्टरका कार्य समितिले आफ्नो निर्णय प्रक्रियालाई पारदर्शी बनाउनु पर्छ । सदस्यहरूलाई बैठकहरूको कार्यवृत्त, निर्णय र रणनीतिहरू बारे नियमित रूपमा जानकारी गराइनु पर्दछ । यसले संस्थामा विश्वासको वातावरण निर्माण गर्न मद्दत पुर्याउँछ ।

२. सामूहिक निर्णय प्रक्रिया : निर्णयहरू केन्द्रित र एकल व्यक्तिको मात्र अधिकारमा नगरी, सबै सदस्यहरूको विचार र सुझावलाई समेटेर गरिनु पर्छ । समितिका सबै सदस्यहरूले निर्णय प्रक्रियामा सक्रिय सहभागिता जनाउने अवस्था सिर्जना गर्नाले संस्थामा एकता र समानता बढ्छ ।
३. सञ्चार र समन्वय सुधार : प्रेस सेन्टरभित्रको समन्वय र सञ्चारको प्रक्रिया सुधार गर्नु आवस्यक रहेको देखिन्छ । सदस्यहरू बीचको सूचना आदानप्रदान सुचारु र प्रभावकारी हुनाले संस्थाको कार्यशैली अझ द्रुत र प्रभावकारी बनाउँछ ।
४. नियम र प्रक्रिया सुनिश्चित गर्नु : प्रेस सेन्टरको कार्यशैलीलाई व्यवस्थित बनाउनका लागि स्पष्ट नियम र प्रक्रिया निर्माण गर्नु पर्छ । यी नियमहरूले कार्य समितिका सदस्यहरूलाई आफ्नो जिम्मेवारी बुझ्न र कार्यहरूको प्राथमिकता निर्धारण गर्न मद्दत पुर्याउँछन् ।
यी पक्षहरूमा सुधार ल्याउए प्रेस सेन्टरको कार्यशैलीलाई अझ सशक्त, पारदर्शी र प्रभावकारी बनाउन मद्दत गर्न सक्छ ।

प्रेस सेन्टरको आन्तरिक कार्यशैलीलाई सुधार गर्नका लागि केहि प्रमुख कदमहरू छन्, जसले संस्था र सदस्यहरूको कार्यसम्पादनलाई प्रभावकारी बनाउन सक्छः

१. स्पष्ट उद्देश्य र प्राथमिकता निर्धारण : प्रेस सेन्टरका आन्तरिक गतिविधिहरूको उद्देश्य स्पष्ट हुनुपर्छ । प्रत्येक कार्यका लागि प्राथमिकताहरू निर्धारण गरेर, संस्थाका सबै सदस्यहरूले के उद्देश्यमा काम गर्दैछन् भन्ने कुरा बुझ्न सक्छन् । यसले समन्वय र निर्देशनमा सहायता पुर्याउँछ ।

२. सम्भाव्य द्वन्द्व समाधानका उपाय : आन्तरिक द्वन्द्व र गुटबाजीको समाधानका लागि प्रभावकारी उपायहरू अवलम्बन गर्न आवश्यक छ । यसका लागि खुला संवाद, आपसी समझ र मिडिएसनको प्रयोग गरिनुपर्छ । यदि द्वन्द्व उत्पन्न भएमा, त्यसलाई व्यवस्थित र उचित तरिकामा समाधान गर्ने प्रक्रिया अपनाउनु पर्छ ।

३. समय प्रबन्धन र कार्य वितरण : आन्तरिक कार्यशैलीलाई सुधार्नका लागि समय प्रबंधन र कार्य वितरण महत्त्वपूर्ण छ । सदस्यहरूले आफ्ना जिम्मेवारीलाई ठीक समयमा पूरा गर्ने गरी कार्य योजना बनाउनु पर्छ । प्रत्येक सदस्यको जिम्मेवारी स्पष्ट र निर्धारित हुनु आवश्यक छ, ताकि कुनै दुविधा वा कार्यक्षमता अभाव नहोस् ।

४. प्रेरणा र मनोबल वृद्धि : सदस्यहरूको प्रेरणा र मनोबल उच्च राख्नु महत्त्वपूर्ण छ। नियमित सराहना, प्रोत्साहन र योग्यताका आधारमा इनामहरू प्रदान गर्दा कार्यशैलीमा सकारात्मक परिवर्तन आउन सक्छ । सदस्यहरूको योगदानलाई मान्यता दिनु संस्थामा सकारात्मक वातावरण निर्माण गर्न मद्दत गर्छ ।

५. सम्भाव्य समस्याहरूको पहिचान र समाधान : कार्यशैली सुधार गर्नका लागि विभिन्न समस्याहरूको समयमै पहिचान र समाधान गर्नु पर्छ। सदस्यहरूको फिडब्याक लिनु, बैठकहरूमा खुला छलफल गर्नु र कार्य प्रक्रिया बाधित हुन नदिनु महत्वपूर्ण छ ।

६. प्रभावकारी बैठक र संवाद : बैठकहरूको समयमा खुला र प्रभावकारी संवाद हुनु पर्छ। सदस्यहरू बीच विचारविमर्श र सहकार्यको प्रक्रिया राम्रोसँग चलाउनका लागि बैठकहरूको उद्देश्य स्पष्ट र परिणाममुखी हुनु पर्छ ।

७. नियम र प्रक्रियाको कडाइसँग पालना : कार्यशैलीलाई व्यवस्थित राख्नका लागि प्रेस सेन्टरका सदस्यहरूले बनाइएका नियम र प्रक्रिया पालना गर्न आवश्यक छ । यसले प्रत्येक सदस्यको जिम्मेवारी र कार्यलाई स्पष्ट बनाउँछ र संस्थामा अनुशासन कायम राख्न मद्दत पुर्याउँछ ।

यी उपायहरूको माध्यमबाट प्रेस सेन्टरको आन्तरिक कार्यशैलीलाई सुधार गर्न सकिन्छ, जसले संस्थालाई अझ प्रभावकारी, पारदर्शी र समन्वयपूर्ण बनाउँछ । प्रेस सेन्टरको वर्तमान अवस्था केहि हदसम्म परिवर्तन भएको छ, नेतृत्व पनि परिवर्तन हुन जरुरी देखिन्छ । नेपालका विभिन्न शहरहरूमा प्रेस सेन्टरहरू सञ्चालित छन्, जहाँ पत्रकारिता र पत्रकारहरूको लागि आवश्यक सेवाहरू प्रदान गरिन्छ । काठमाडौंमा प्रेस सेन्टर, नेपाल पत्रकार महासंघ र अन्य मिडिया संघ संस्थाहरूका लागि एक महत्वपूर्ण हब हो ।

हालका केही चुनौतीहरूमा सञ्चार क्षेत्रमा भएका प्राविधिक परिवर्तन, सरकारसँगको सम्बन्ध र मिडिया स्वतन्त्रता लगायतका मुद्दाहरू छन् । यद्यपि प्रेस सेन्टरले मिडिया कार्यकर्ताहरूको लागि प्रशिक्षण, सेमिनार, र नेटवर्किंगको अवसर प्रदान गर्ने काम जारी राखेको छ ।

थप समाचार

‘युद्ध संवाददाता’ जन्माउने प्रेस सेन्टरको इतिहास र वर्तमान नेतृत्व

क्रान्तिको विरासत सम्हाल्न तयार हुँदै नयाँ पुस्ता

अखिल क्रान्तिकारीको नेतृत्व चयन प्रक्रियाले माओवादी केन्द्रको शक्ति सन्तुलन प्रभावित

यो झापा, त्यो झापा !

प्रश्न सोध्ने कि अन्धभक्त हुने ?

हात्ती आतङ्क र जङ्गबहादुर राणा